De start van de coronapandemie ging gepaard met een ‘infodemie’, een stortvloed aan informatie die de samenleving overspoelde die vaak misleidend of ronduit foutief is. De coronacrisis heeft veel ruimte gecreeërd voor twijfels omdat er constant nieuwe wetenschappelijke informatie ontdekt wordt in dit unieke moment in de geschiedenis. Dat legt Nathalie Van Raemdonck, doctoraatsonderzoeker bij SMIT en IES, uit in de Pano-reportage ’De perfecte storm’, die op woensdag 28 oktober door de publieke omroep VRT werd uitgezonden.
(G)een gezamenlijke aanpak
Desinformatie maakt rechtstreekse slachtoffers. Dat bleek onder meer uit onderzoek gepubliceerd in de American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, dat concludeerde dat wereldwijd 5800 mensen in het ziekenhuis werden opgenomen en 800 stierven als gevolg van acties op basis van misinformatie. Ook in België kreeg het antigifcentrum in april ongeveer 20% meer oproepen binnen, wat gedeeltelijk te wijten is aan zelfmedicatie met bleekwater en ontsmettingsmiddel.
Zonder correcte informatie en vertrouwen in experten, neemt de bevolking de pandemie minder ernstig, nemen ze minder maatregelen en krijgt het virus meer kans om te circuleren. Valse informatie is volgens Van Raemdonck vooral schadelijk omdat die concurreert met de waarheid en een gezamelijke maatschappelijke aanpak moeilijk maakt. De VN creëerden daarom resolutie WHA73.1, waarin de lidstaten erkennen dat om de pandemie aan te pakken ook de infodemie moet worden aangepakt. Met de resolutie verbinden ze zich ertoe zo veel mogelijk correcte informatie te verspreiden.
Diverse oorsprongen
Ook in Europa heeft de infodemie voet aan wal gekregen. De meest voorkomende complotten die circuleren gaan om de origine van het virus, de mogelijke behandelingen, de impact van het virus en de dubbele agenda die er zou zijn van een elite tijdens deze pandemie. Veel van deze misleidende informatie werd teruggeleid naar China en Rusland, die opzettelijk desinformatie verspreiden om de Europese lidstaten te destabiliseren. Zo werden er bijvoorbeeld tijdens de eerste golf al zo’n 500 COVID-gerelateerde desinformatie verhalen geïdentificeerd die de wereld werden ingestuurd door het Kremlin.
Maar ook skeptische burgers verspreiden een aanzienlijke hoeveelheid misinformatie. Van Raemdonck legt uit dat dit niet ongewoon is, gezien mensen sneller informatie zullen delen die nieuw is. Foutieve informatie is vaak ‘nieuw’ en geraakt om die reden vaak snel verspreid.
Volgens Newsguard telde Europa in juni 2020 al een half miljoen Qanon-aanhangers. Qanon-aanhangers beweren onder meer dat er achter de mondiale politieke elite een netwerk van pedofilie en kinderhandel schuilgaat, en dat de Amerikaanse president Donald Trump deze elite bestrijdt en alle samenzweringen zal blootleggen. In de Pano-documentaire komt ook een Qanon aanhanger aan het woord. Hoewel er geen concrete data voor België beschikbaar zijn, toont de Pano-documentaire aan dat ook in België een groot wantrouwen is in betrouwbare informatie en veel misinformatie circuleert in de samenleving.
De rol van sociale media
Hier is een grote verantwoordelijkheid te leggen bij de socialemediaplatformen, zoals ook Joan Donovan, academicus bij het Harvard Kennedy’s Shorenstein Center zegt. De algoritmische sortering van informatie geeft controversiële informatie meer visibiliteit en doet bedenkelijke informatie sneller viraal gaan, wat een infodemie aan kracht doet winnen. Sociale media geven de mogelijkheid te connecteren met eensgezinden en laten toe een parallele informatierealiteit te creëren waarin betrouwbare informatie in groep wordt betwist en ontkend.
Naar aanleiding van de Pano-reportage, nam Van Raemdonck ook deel aan een tafelgesprek in het actua-programma De Afspraak. Hier pleitte ze voor een betere gemeenschapsaanpak van misinformatie, aangezien informatie niet simpelweg geconsumeerd wordt maar wordt beleefd in groep. Sterkere sociale vangnetten kunnen verhinderen dat mensen zoeken naar een beleving met misleidende informatie omdat ze zich daar meer comfortabel zouden bij voelen.
Ze adviseert dat mensen die twijfels hebben en het nieuws niet vertrouwen, best bij een objectieve vertrouwenspersoon te rade te gaan om op bepaalde vragen antwoorden te zoeken. Het kenniscentrum Mediawijs creëerde ook een educatieve tool die jongeren informeert over hoe ze kunnen omgaan met nepnieuws.
Hieronder kun je een fragment uit de Pano-reportage bekijken. De volledige reportage is te herbekijken via VRT Nu.